Historia Insytutu
Historia kontroli leków w Polsce
Instytut Leków w latach 1951-1970
Instytut Leków w latach 1970-1980
Instytut Leków w latach 1980-1990
Instytut Leków w latach 1990-2000
Narodowy Instytut Leków istnieje od 1951 roku, od czasu założenia Instytutu wiele się zmieniło.
Historia najnowsza
Dnia 8 grudnia 2006 Instytut otrzymał nazwę Narodowy Instytut Leków (na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 3.11.2006).
Dnia 1 października 2002 r. na podstawie Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 11 września 2002 r. utworzono jednostkę badawczo-rozwojową o nazwie Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego
Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego powstał w wyniku połączenia dwóch jednostek badawczo-rozwojowych:
- Instytutu Leków w Warszawie, działającego w latach 1951-2002
- Centralnego Laboratorium Surowic i Szczepionek w Warszawie, działającego w latach 1959-2002.
W 2003 r. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego zorganizował spotkanie przedstawicieli europejskich laboratoriów kontroli leków (OMCL Meeting). Było to pierwsze spotkanie organizowane w kraju nie należącym do Unii Europejskiej.
Do czasu mianowania Dyrektora, prof. dra hab. Zbigniewa E. Fijałka w dniu 01.02.2005 r. funkcje Kierownika Instytutu pełnili:
- prof. zw. dr hab. n. med. Marian Sygit
01.10.2003 – 31.01.2005 - prof. dr hab. n. farm. Elżbieta Anuszewska
01.04.2003 – 30.09.2003 - prof. zw. dr hab. n. med. Waleria Hryniewicz
01.10.2002 – 31.03.2003
Historia kontroli leków w Polsce
Początki organizacji kontroli leków w Polsce wiążą się z rokiem odzyskania niepodległości po 120 latach zaborów i niewoli. W roku 1918 w Warszawie powołano do życia Państwowy Instytut Farmaceutyczny. Główne jego zadania obejmowały:
- badanie i określanie jakości środków leczniczych, opatrunkowych, kosmetycznych i wód mineralnych celem orzeczenia o dopuszczeniu ich do obrotu w kraju;
- badanie i określanie jakości produkowanych w kraju surowców leczniczych;
- prowadzenie badań nad hodowlą roślin leczniczych i wykonywanie prac w celu rozpowszechniania tych hodowli.
Głównym organizatorem Państwowego Instytutu Farmaceutycznego był jego dyrektor, dr Stanisław Weil, a jego współpracownikami byli: dr Z. Martynowicz (późniejszy dyrektor Chemicznego Instytutu Badawczego) i dr J. Garczyńska-Iwanowska. Od roku 1921 siedzibą Instytutu stał się lokal w gmachu Państwowego Zakładu Higieny, wybudowanym z fundacji Rockefellera przy ulicy Chocimskiej 24 w Warszawie.
Realizacja zadań powierzonych Państwowemu Instytutowi Farmaceutycznemu wymagała utworzenia i wykształcenia kompetentnego zespołu. Instytut stał się więc szkołą edukacji fachowej kadry ludzi, którzy w późniejszych latach często zajmowali znaczące miejsca w organizacji i pracy także innych placówek naukowych w dziedzinie medycyny, farmacji i chemii. Z pierwszych pracowników należy tu wymienić dr Janinę Opieńską-Blauth (późniejszą profesor Akademii Medycznej w Lublinie), mgr Stanisława Kosmalskiego, dr Stanisława Święckiego (późniejszego kierownika Działu Chemii PZH), dr M. Ruszkowskiego (następnie dyrektora Zakładu Badania Żywności). W Państwowym Instytucie Farmaceutycznym rozpoczynał swą drogę naukową dr Z. Ledóchowski (późniejszy profesor Politechniki Gdańskiej), dr T. Lipiec (następnie profesor Akademii Medycznej w Łodzi).
Z grupy pierwszych pracowników Instytutu należy także wymienić mgr Z. Grabińskiego, St. Mazurkiewicza, Z. Metze i J. Szlifierskiego.
W roku 1930 Państwowy Instytut Farmaceutyczny został w ramach reorganizacji przekształcony w Dział Chemii Państwowego Zakładu Higieny. Kierownikiem tego działu, po dramatycznym wypadku dr Weila, został chemik, dr M. Dominikiewicz, który pozostał na tym stanowisku do roku 1939, roku wybuchu II wojny światowej. W roku powstania Działu Chemii PZH został także utworzony odrębny Oddział Badania Wód Mineralnych, których analiza uprzednio była prowadzona przez Państwowy Instytut Farmaceutyczny. Nowo utworzony Oddział Wód Mineralnych przeprowadził badania wielu mineralnych źródeł krajowych, między innymi w Krynicy i Morszynie. Pracownikami zatrudnionymi w tym czasie byli: dr M. Kijewska, mgr E. Malec, mgr L. Stępniewski, mgr S. Ramotowski, mgr A. Mijakowski i mgr E. Trojan.
Należy stwierdzić, że Dział Chemii PZH w latach trzydziestych pod kierownictwem dr. M. Dominikiewicza w pełni wykonywał zadania kontrolne, nie prowadził jednak badań roślin leczniczych a analizę wód mineralnych oddał odrębnej instytucji.
Doktor M. Dominikiewicz był kierownikiem Działu Chemii PZH do roku 1939. W okresie okupacji następcami dr Dominikiewicza stali się: dr Stanisław Święcki, wychowanek Sorbony, a następnie, po jego nagłej śmierci w roku 1941, dr Ernest Sym, profesor Wydziału Weterynarii UW. W tym okresie w Dziale Chemii PZH pracowali również: dr W. Niemerko (później profesor biochemii) oraz dr Józef Deryng (potem profesor farmakognozji Wydziału Farmacji AM w Warszawie).
W roku 1945, po zakończonej II wojnie światowej, Państwowy Zakład Higieny oraz istniejący w jego obrębie Dział Chemiczno-Farmaceutyczny zorganizowały początkowo swoją centralę w Łodzi. Decyzja ta była podyktowana ogólną sytuacją zniszczenia kraju, zwłaszcza Warszawy, która przed wojną była macierzystym miejscem lokalizacji PZH. Działem Chemii w Łodzi kierował początkowo dr Ernest Sym. Jednocześnie w tych latach powstaje niewielki Oddział Chemii również w Warszawie. Kierownikiem tego oddziału zostaje doc. Z. Macierewicz. Współpracowali z nim mgr Stanisław Kosmalski i doc. Wacław Gajewski.
W końcu roku 1946 centrala PZH wraca z Łodzi do Warszawy. Kierownikiem Działu Chemii PZH w Warszawie był do roku 1947 dr Z. Ledóchowski (do czasu powołania go na kierownika „Zakładu Technologii Środków Leczniczych w Gdańsku) Następcą jego został kierownik Oddziału Badania Żywności w Łodzi inż. Zbigniew Margasiński, późniejszy wieloletni zasłużony kierownik Zakładu Chemii Analitycznej Instytutu Leków. Równolegle jednak w Łodzi pozostał i działał II Dział Chemii pod wodzą mgr Stefana Ramotowskiego. Następnie do Działu Chemii w centrali PZH w Warszawie został w tych latach dołączony Oddział Badania Organopreparatów i Witamin, działający pod kierownictwem mgr Janiny Iwanowskiej. Ponadto w roku 1950 utworzony został Oddział Farmakologii pod kierownictwem dr Jana Meduskiego.
W roku 1951 Dział Chemiczno-Farmaceutyczny PZH liczył łącznie z Oddziałem w Łodzi 64 pracowników (l6 farmaceutów, 15 chemików, 3 biologów, 2 lekarzy, 2 botaników, l biochemika, l mikrobiologa, 4 asystentów technicznych, 4 laborantów, 10 osób pomocy laboratoryjnej, 6 sekretarzy technicznych).
Zbliżając się chronologicznie do roku utworzenia Instytutu Leków należy zdać sobie sprawę, jak wyglądała w tym czasie, nieodległym jeszcze od wojny, sytuacja farmacji polskiej. Jak w wielu innych dziedzinach wojna spowodowała wielkie spustoszenie zarówno w sieci aptek, jak i w wytwórniach farmaceutycznych. W roku 1946 w czynnych w kraju aptekach brakowało obsady personalnej. Działających wytwórni farmaceutycznych było 13, plantacji roślin leczniczych – 3. Personel farmaceutyczny stanowił 63,5% stanu przedwojennego. Brakowało oczywiście wielu często podstawowych leków.
Od początku roku 1951 sytuacja wyraźnie się poprawiła. Zwiększyła się zarówno liczba wytwórni leków, jak i liczba aptek. Pierwszorzędnego znaczenia nabierała więc kontrola państwowa leków stosowanych w polskim lecznictwie. W latach 1945-1951 obowiązki kontrolne pełnił Dział Chemii Państwowego Zakładu Higieny. Wkrótce okazało się, że jest on zbyt obciążony i nie może sprostać oczekiwaniom; koniecznością stała się rozbudowa placówek kontroli leków. Sytuacja dojrzała do generalnych rozwiązań i w styczniu 1951 roku Sejm Ustawodawczy PRL przyjął ustawę o środkach farmaceutycznych i odurzających oraz artykułach sanitarnych. Ten akt prawny stanowił podstawę i obligował do uporządkowania merytorycznego i organizacyjnego zagadnień kontroli państwowej i badań leków.
Instytut Leków w latach 1951-1970
Projekt utworzenia instytucji naukowo-badawczej odpowiedzialnej przed ministrem zdrowia za jakość leków stosowanych w polskim lecznictwie powstał w roku 1951. Podstawą projektu była niewątpliwie wymieniona wcześniej ustawa, która wprowadzała ujednolicenie i unowocześnienie przepisów dotyczących wytwarzania leków, obrotu, przechowywania oraz nadzoru nad lekami i artykułami sanitarnymi. Ustawa wprowadzała także odpowiedzialność wytwórców za jakość leków i przewidywała sankcje karne za wprowadzanie do użytku środków farmaceutycznych niewłaściwej jakości. Ponadto dział III ustawy, mówiący o nadzorze, precyzował, że naczelny nadzór sprawuje minister zdrowia, który może zlecić wybitnym specjalistom bądź podległym sobie placówkom naukowo-badawczym fachową działalność w tym zakresie.
I tak w marcu 1951 roku słowo stało się ciałem. Rada ministrów zleciła ministrowi zdrowia utworzenie większej, samodzielnej placówki naukowo-badawczej, która zajmowałaby się centralnie kontrolą jakości i badaniami naukowymi związanymi ze środkami farmaceutycznymi. Na pełnomocnika rządu ds. organizacji tej instytucji został powołany czołowy polski farmakolog, profesor wydziału lekarskiego UW, Piotr Kubikowski.
Instytucja ta w styczniu 1952 roku uzyskała nazwę Instytutu Leków. Już jednak w roku 1951 pełnomocnik rządu budował jej zręby, zatrudniał pracowników i tworzył jej model organizacyjny i merytoryczny. Dlatego ten rok, rok 1951, należy uznać za rok powstania Instytutu Leków, choć nie nosił on jeszcze wtedy swej późniejszej nazwy. Jako zasadnicze zadanie powierzono Instytutowi inicjowanie i prowadzenie badań naukowych związanych z wprowadzaniem nowych leków oraz kontrolę ich jakości. Funkcja ta pozostała aktualna do dziś, choć w ciągu wielu późniejszych lat ulegała różnym modyfikacjom, znacznie poszerzającym zakres wyznaczony przez te pierwsze sformułowania. Dewizą Instytutu Leków stało się hasło: „O bezpieczeństwo i skuteczność leków”. Dewiza ta towarzyszyła pracy Instytutu przez następne 50 lat i stała się jego logo.
Organizowany w roku 1951 Instytut opierał się na kadrach, lokalu i wyposażeniu działów istniejących w PZH w Warszawie i Łodzi. W Warszawie był to Dział Chemii (kierownik – inż. Zbigniew Margasiński), Dział Organopreparatów i Witamin (kierownik – mgr Janina Iwanowska) i Dział Farmakologii (kierownik – dr Jan Meduski, a od roku 1952 – dr Daniel Efron). Dział Chemii pozostał w lokalu dotychczas użytkowanym w gmachu Państwowego Zakładu Higieny przy ul. Chocimskiej 24. Dział Organopreparatów, Farmakologia oraz dyrekcja i działy administracyjne zostały ulokowane w uzyskanym lokalu w domu stanowiącym własność Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego przy ulicy Długiej 16. Równocześnie w Łodzi pozostał Dział Chemii, działający pod kierownictwem mgr Stefana Ramotowskiego.
Organizowany Instytut opierał się na kadrach wyżej wymienionych działów zlokalizowanych w Warszawce i Łodzi. Równocześnie jednak już w roku 1951 zatrudniano nowych pracowników, w znacznej części absolwentów wydziałów farmacji. W końcu roku 1951 Instytut tworzony przez prof. Kubikowskiego zatrudniał ponad 100 pracowników (37 własnych i 64 przejętych z PZH), w tym 58 z wyższym wykształceniem.
Tak więc w początkowej fazie organizacji i działalności Instytut Leków funkcjonował w trzech odległych miejscach i dwóch miastach: Warszawie i Łodzi. Taka sytuacja trwała potem długie lata, bo dopiero w roku 1968 Instytut uzyskał siedzibę, w której pomieściły się wszystkie jego jednostki. Rozproszenie to rzutowało na różne sprawy organizacyjne, stworzyło warunki do powstania autonomii zespołów, generalnie nie ułatwiało pracy, zwłaszcza w początkach działania Instytutu. W tak skomplikowanym kształcie organizacyjnym Instytut Leków rozpoczynał swoją działalność.
Poza problemem lokalowym drugą najważniejszą sprawą było tworzenie kompetentnej kadry pracowników. W momencie powstania Instytut rozporządzał 64 pracownikami PZH, ponad połowa z nich miała wieloletnie doświadczenie analityczne. Kadra z Działu Chemii PZH stała się trzonem merytorycznym i jej zasługi w momencie organizacji Instytutu, zwłaszcza w dziedzinie badań chemicznych, są ogromne. Zapewniła ona ciągłość pracy dawnego i nowego, powiększającego się zespołu oraz umożliwiła szkolenie nowo przyjmowanych pracowników.
Bo rok 1951 to, jak wspomniano wyżej, rok przyjmowania wielu ludzi do pracy. Często byli to absolwenci uczelni warszawskich, w większości wydziałów farmaceutycznych, dla których była to pierwsza praca po dyplomie. Warto wspomnieć, że dla części tych młodych osób Instytut Leków stał się jedynym miejscem pracy, z którego po latach odchodzili na emeryturę. Są wśród nich także tacy, choć nieliczni, którzy pracują w Instytucie do dziś.
W początkowej fazie istnienia na plan pierwszy w 4 istniejących zakładach doświadczalnych wysuwa się zagadnienie organizacji badań kontrolnych leków stosowanych w polskim lecznictwie. Badania te objęły zarówno leki krajowe, jak i importowane. Już wtedy istniały różne formy tej kontroli. Była więc kontrola seryjna, wyrywkowa, planowa, reklamacyjna i rejestracyjna. Badane były nie tylko leki fabryczne, ale również recepturowe oraz surowce farmaceutyczne. Analiza leków obejmowała badania chemiczne wykonywane w zakładach chemicznych. Zakład Organopreparatów i Witamin prowadził kontrolę chemiczną i biologiczną wymienionych w swej nazwie środków, Zakład Farmakologii zajmował się badaniem w lekach obecności ciał gorączkotwórczych, badaniem leków nasercowych, wpływających na krzepliwość krwi, niektórych leków rozkurczowych i obniżających ciśnienie.
W owych latach kontrolą Instytutu nie były objęte antybiotyki, nie badano również jałowości leków. Badania te pozostały w gestii PZH. Również w PZH wykonywano badania surowic i szczepionek.
Jednak nawet niepełny zakres badań, jaki w pierwszym okresie obowiązywał Instytut Leków, wymagał ogromnej pracy i zaangażowania w opracowywanie metod analitycznych zarówno w pionie chemicznym, jak i biologicznym, szkolenia personelu, zaopatrzenia zakładów doświadczalnych w niezbędną aparaturę i odczynniki. Zwłaszcza dwa ostatnie zadania były bardzo trudne w realizacji, przede wszystkim z powodu warunków ekonomicznych, w jakich w owym okresie pozostawał kraj. Należy pamiętać, że były to lata trudnej odbudowy po zniszczeniach wojennych, co oczywiście rzutowało na trudności we wszystkich dziedzinach życia, w tym również w dziedzinie zdrowia i nauki. Latom tym jednak towarzyszył niezwykły nastrój społeczeństwa, które gotowe było ponosić koszty odbudowy. Najważniejsze w tym czasie było poczucie, że skończyła się straszna wojna, że mamy szansę budowania, że w związku z tym otwierają się przed każdym szanse na budowę również osobistego życia zawodowego. Wyrazem zaangażowania pracowników Instytutu Leków w sprawy ogólne, którymi żył w tych latach kraj, był ich udział w wielu akcjach społecznych, odgruzowywaniu Warszawy i innych.
W roku 1952 uchwałą Rady Ministrów zostaje powołany formalnie Instytut Leków podległy ministrowi zdrowia (Uchwała nr 393 Rady Ministrów z dnia 14 maja 1952 roku na podstawie Ustawy z 15 grudnia 1951 roku o szkolnictwie wyższym i pracownikach nauki – Dz. U.R.P. Nr 6 z 1952 roku poz. 38). Uchwała weszła w życie z mocą od l stycznia 1952 roku. Na jej podstawie został Instytutowi Leków nadany Statut precyzujący jego prawa i obowiązki (Mon. Pol. Nr A-44 z 1952 roku poz. 622 wraz z załącznikiem). W artykule 42 Statutu zostały określone komórki organizacyjne wchodzące w skład Instytutu Leków. W tej fazie organizacyjnej poza 4 wyżej omówionymi zakładami, wywodzącymi się z PZH, w skład Instytutu wchodziła Pracowania Farmakognostyczna, Pracownia Antybiotyków, Dział Planowania, Dział Administracyjno-Gospodarczy i Dział Budżetowo-Rachunkowy. Nie dla wszystkich tych działów znalazło się miejsce przy ul. Długiej 16. Dlatego część z nich dalej pracowała na terenie PZH, przechodząc w następnych latach do lokalu Instytutu, w miarę powiększania jego powierzchni.
Problem lokalowy był od początku istnienia Instytutu niezwykle trudny do rozwiązania. Śledząc losy Instytutu na początku jak i w dalszych latach jego działalności widać, że był to przedmiot troski kolejnych dyrektorów, stały motyw przewijający się w ich planach i projektach. Problem nie do końca rozwiązany i w dniach dzisiejszych. Każdy z dyrektorów marzył o lokalu odpowiednim do zamierzeń i zakresu obowiązującej pracy. Marzenia te tylko częściowo udało się zrealizować.
Już pierwszy dyrektor Instytutu, prof. Kubikowski, wspólnie ze swoim zastępcą, dyrektorem Wybodowskim, rozpoczął usilne starania umożliwiające dalszy rozwój i normalną pracę oraz zintegrowanie Instytutu. Starania te miały różne koleje, wielu projektów nie udało się zrealizować. W roku 1953 uzyskano formalnie przydział pomieszczeń w budynku Warszawskiej Wytwórni Surowic i Szczepionek przy ul. Chełmskiej 30/34. Udało się tam jednak ulokować tylko Zakład Farmakologii wraz ze zwierzętarnią (przeniesione z ul. Długiej l6) i Zakład Chemii Farmaceutycznej (przeniesiony z Łodzi). Pomieszczenia przy ul. Chełmskiej znalazła także nowo utworzona Pracownia Materiałów Stomatologicznych. Resztę przydzielonych lokali zajęło Biuro Projektów Architektonicznych Służby Zdrowia i opuściło je dopiero w roku 1968, umożliwiając tym samym lokalizację Instytutu Leków w jednej siedzibie.
Jednak potrzeby lokalowe Instytutu Leków w końcu lat sześćdziesiątych były nieporównywalnie większe niż w początkach jego istnienia. Dlatego uzyskany lokal wprawdzie umożliwił przeniesienie niektórych działów dotąd pracujących przy ul. Długiej i w PZH, jednak okazał się absolutnie niewystarczający do powołania nowych jednostek. Nowe zadania, zmienione wymagania jakości leków oraz zwiększenie ich asortymentu nadsyłanego do badań, spowodowały konieczność dalszego zwiększenia powierzchni użytkowej w budynku przy ul. Chełmskiej 30/34. Proces ten obserwuje się przez wszystkie lata, łącznie z dniem dzisiejszym, a problem lokalowy jest bardzo ważny dla każdej kolejnej dyrekcji. Świadczy o tym fakt, że trudności lokalowe są omawiane w każdym referacie jubileuszowym wygłaszanym z okazji kolejnych, okrągłych rocznic istnienia Instytutu.
Okres pierwszego dziesięciolecia Instytutu Leków charakteryzuje się powstawaniem dużej liczby nowych komórek organizacyjnych zarówno doświadczalnych, jak i merytoryczno-administracyjnych. W roku 1953 zostaje utworzona Sekcja Badań Klinicznych, której zadaniem miało być organizowanie takich badań w kontakcie z klinikami. Badaniami miały być objęte nie znane jeszcze w Polsce leki zagraniczne i polskie. Badania kliniczne były obowiązkowe także dla niektórych leków zgłaszanych do rejestracji.
W grudniu 1953 roku na polecenie Ministra Zdrowia zostaje powołana przy Instytucie Komisja Oceny Jakości Leków. Zadaniem Komisji jest opiniowanie leków zgłaszanych do rejestracji pod względem jakości i celowości ich stosowania. Badania analityczne leków wykonywane są w zakładach Instytutu. W roku 1953 Komisja odbywa swoje pierwsze posiedzenie. W skład Komisji wchodzą profesorowie prezentujący różne specjalności medyczne. Pierwszym przewodniczącym zostaje znany farmakolog, prof. dr hab. Janusz Supniewski. Prace Komisji Oceny Jakości Leków stanowią początek długiej drogi w organizacji procesu rejestracji leków w Polsce. Model tej organizacji przechodził różne modyfikacje, zmieniały się nazwy jednostki i jej lokalizacja oraz przynależność formalna. Zawsze jednak w ciągu lat podstawą do oceny rejestrowanych leków były badania doświadczalne przeprowadzane w Instytucie Leków oraz organizowane przez Instytut badania kliniczne i inne, niezbędne do uzyskania pełnej, merytorycznej opinii.
W latach pięćdziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych powstają nowe działy pracy doświadczalnej i administracyjnej w Instytucie Leków, zmieniają się także ludzie na kierowniczych stanowiskach. W roku 1953 stanowisko dyrektora administracyjnego obejmuje gen. K. Strzemię-Marszyński. Od roku 1957 na tym stanowisku jest Tadeusz Klonowicz, pozostając na nim do roku 1963. Wicedyrektorem ds. działalności podstawowej w roku 1955 zostaje prof. dr hab. Władysław Rusiecki. Piastuje to stanowisko do roku 1962. Zachodzą także zmiany personalne na stanowiskach kierowników zakładów, bądź powoływani są kierownicy nowo utworzonych działów. I tak w roku 1953 kierownikiem Zakładu Farmakologii zostaje doc. dr Jan Venulet. W rok później utworzona zostaje Pracownia Materiałów Stomatologicznych pod kierownictwem lek. stom. Tadeusza Minca, przemianowana następnie na Samodzielną Pracownię Materiałoznawstwa Chemicznego. Dział ten stanowił początek utworzonego w roku 1968 Zakładu Materiałów Medycznych. Zakład wkrótce staje się samodzielną jednostką, nie mającą nigdzie odpowiednika, orzekającą o jakości materiałów medycznych i tworzyw sztucznych stosowanych w medycynie i farmacji. Wieloletnim kierownikiem Zakładu została inż. Alina Szymańska. Na początku lat pięćdziesiątych powstaje Dział Planowania, który staje się później sekcją Działu Metodyczno-Organizacyjnego (kierownik – mgr Franciszek Członkowski).
Instytut Leków w swoim modelu organizacyjnym ma także ziemię, „resztówkę” o powierzchni 27 ha, w Ustanowie pod Warszawą, gdzie prowadzona jest hodowla zwierząt doświadczalnych koniecznych do badań biologicznych. Organizację ośrodka w pierwszym okresie powierzono inż. rol. Z. Reinhardtowi. W tych latach powstaje także w Instytucie Pracownia Syntez, przekształcona w roku 1955 w Zakład Nowych Leków. Kierownikiem tej jednostki został profesor technologii środków leczniczych, prof. dr hab. Stanisław Biniecki, profesor Akademii Medycznej, człowiek wielkiej wiedzy, twórca nowych leków.
Także w roku 1955 zaczyna być wydawany Biuletyn Instytutu. Wydawnictwo to istnieje do dziś. W ciągu ponad 40 lat zmieniała się jego zawartość treściowa i postać edytorska. Początkowo było wydawane w formie powielonych maszynopisów. Biuletyn Instytutu Leków był dawniej i jest obecnie bardzo wartościowym źródłem informacji merytorycznych dotyczących zagadnień naukowych i kontrolnych leków, stał się również kroniką życia Instytutu i najważniejszych zdarzeń w ciągu wielu lat. Pierwszym redaktorem Biuletynu był prof. dr Jan Karol Teuchman.
W latach pięćdziesiątych rozwinęła się także działalność biblioteki. Początek zbiorów stanowiły pozycje przejęte od Państwowego Zakładu Higieny. Pierwszym kierownikiem Biblioteki była O. Śliwińska. W roku 1956 funkcję tę przejmuje mgr Anna Rabcewicz, filolog i fachowca bibliotekarka, poprzednio długoletnia pracownica biblioteki PZH. W tym okresie dokonywane są zakupy nowych fachowych wydawnictw.
Lata pięćdziesiąte w Instytucie charakteryzują się powstawaniem kolejnych, nowych działów doświadczalnych. Zmiany dyktowało życie. Zwiększenie wymagań jakości leków powodowało rozszerzenie badań analitycznych. Zwiększał się też asortyment i postaci badanych leków. Z tych powodów w roku 1957 został nadany Instytutowi nowy Statut, uwzględniający powstanie nowych komórek organizacyjnych. W tych latach zostaje utworzony Zakład Leków Galenowych. Kierownictwo zakładu, z siedzibą w lokalu przy ul. Chełmskiej, obejmuje doc. dr Stanisław Rajkowski. O trudnościach tamtych lat może świadczyć fakt, iż cały lokal to były 2 izby (w tym jedna ciemna). Z tego powodu Pracownia Farmakognostyczna, wchodząca w skład Zakładu, pozostała nadal w lokalu PZH. W roku 1963 Pracownia Kontroli Biologicznej Antybiotyków, pracująca do tej pory w budynku PZH, przechodzi formalnie i lokalizacyjnie do gmachu przy ul. Chełmskiej. Kierownikiem jej jest mgr biol. Irena Dzierżyńska, doświadczony specjalista w tym zakresie. Wraz z przejęciem przez Instytut kontroli antybiotyków i zwiększającym się równocześnie wymogiem badań czystości preparatów powstała konieczność powołania pracowni, która zajęłaby się ich badaniami fizycznymi i chemicznymi. Pracownia taka powstała w Zakładzie Chemii pod kierownictwem mgr Stanisławy Ochab. Lokalizacyjnie jednak działała dalej w budynku PZH przy ul. Chocimskiej.
W roku 1960 uruchomiona produkcja leków izotopowych stawia przed Instytutem Leków konieczność utworzenia działu, który zająłby się badaniami i kontrolą tej grupy preparatów. Z utworzeniem działu wiązało się szkolenie zespołu pracowników w tej unikalnej w owych latach dziedzinie. Organizacja Pracowni Leków Izotopowych powierzona została dr Edmundowi Przybylskiemu w ramach Zakładu Chemii Analitycznej, pracującego w budynku PZH. Jednak szybko okazało się, że lokal tego Zakładu nie jest w stanie pomieścić jeszcze jednej pracowni i badania leków izotopowych zaczęto wykonywać w Instytucie Badań Jądrowych w Świerku pod Warszawą. Ta sytuacja lokalizacyjna przetrwała do dnia dzisiejszego. Przekształcona później w zakład Pracownia Leków Izotopowych pozostała w Świerku w lokalu Instytutu Badań Jądrowych i tam wykonywane są do dziś wszystkie badania tej grupy preparatów.
Na początku lat sześćdziesiątych powstaje jeszcze jeden nowy dział doświadczalny. W roku 1962 dyrektor Piotr Kubikowski powołuje Pracownię Badań Jałowości Leków, dotychczas badanych w Państwowym Zakładzie Higieny. Kierownictwo tego działu powierzono dr farm. Wandzie Woźniak. Pracownia zlokalizowana początkowo przy ul. Chełmskiej w lokalu Zakładu Farmakologii, przekształcona została szybko w Samodzielną Pracownię Badania Jałowości, a w roku 1975, na skutek bardzo szerokiego zakresu wykonywanych prac, w Zakład Mikrobiologii Farmaceutycznej z własnym lokalem przy ul. Chełmskiej. Kierownikiem była przez wszystkie te lata dr farm. Wanda Woźniak, później docent i profesor Wanda Woźniak-Parnowska.
Omawiane lata pięćdziesiąte charakteryzują się także powoływaniem w Instytucie jednostek niedoświadczalnych, ale o działalności merytorycznej. Jako przykład można wymienić Dział Metodyczno-Organizacyjny. Zadaniem tej jednostki było utrzymanie łączności z zakładami i pracowniami Instytutu, organizowanie współpracy z ministerstwem zdrowia, a także planowanie i sprawozdawczość naukowca oraz organizacja konferencji naukowych i zjazdów. Ponadto Dział Metodyczno-Organizacyjny organizował posiedzenia Rady Naukowej i komisji działających w Instytucie. Pierwszym kierownikiem działu został mgr farm. Franciszek Członkowski.
Instytut Leków w omawianym okresie pełnił także funkcje zewnętrzne. W roku 1959 powierzono Instytutowi opiekę nad rejonowymi laboratoriami kontrolnymi i wojewódzkimi laboratoriami analitycznymi. Opieka polegała na nadzorze metodyczno-naukowym, wizytacjach kontrolnych i szkoleniu personelu laboratoriów.
Jesienią 1959 roku rozpoczął się w Instytucie pierwszy, 10-miesięczny kurs dla farmaceutów z zakresu analizy chemicznej. Sygnowany przez Katedrę Farmacji Studium Doskonalenia Lekarzy kurs odbywał się w zakładach Instytutu Leków i prowadzony był przez pracowników Instytutu. W pierwszym okresie były to szkolenia z zakresu analizy chemicznej i farmakologii, później organizowane kursy obejmowały również inne dziedziny, np. analizę leku roślinnego, analizę mikrobiologiczną i inne. Prowadzone szkolenia obejmowały wykłady, zajęcia praktyczne i były zakończone kolokwium.
Lata pięćdziesiąte i początki lat sześćdziesiątych to okres wytężonej budowy struktury organizacyjnej Instytutu Leków, odpowiadającej bieżącym potrzebom w zakresie kontroli i badań leków. Był to także czas powiększania się zespołu pracowników, czas ich szkolenia i przygotowania do prac prowadzonych w tak szerokim zakresie. Instytutowi potrzebna była kadra o różnym wykształceniu podstawowym. Zatrudniano farmaceutów, lekarzy medycyny i weterynarii, biochemików i chemików, biologów. Instytutowi niezbędna była także kadra techniczna i wykonująca prace administracyjne. Pod koniec omawianego okresu w Instytucie Leków pracowało łącznie ponad 200 osób, w tym około 40% z wyższym wykształceniem.
Należy zdawać sobie sprawę, w jak trudnym okresie odbywała się ta wielka praca. Warunki ówczesnego życia wypływały w sposób oczywisty na możliwości realizacyjne zadań Instytutu. Ówczesne odcięcie od ośrodków naukowych w Europie, brak dostępu do światowej literatury fachowej, brak funduszy na zakup nowoczesnej aparatury – wszystko to powodowało określone trudności w realizacji prac Instytutu. Mimo to udało się zbudować zręby instytucji, która mogła już sprostać oczekiwanym zadaniom w zakresie kontroli i badań naukowych. Utworzony w tamtych latach model organizacyjny, wzbogacony oczywiście w późniejszych latach o nowe elementy i ulegający pewnym przekształceniom, przetrwał do dni współczesnych i stanowi jądro Instytutu Leków. Należy docenić perspektywiczną wyobraźnię ówczesne dyrekcji, a zwłaszcza pierwszego dyrektora Instytutu, prof. Piotra Kubikowskiego, który już wtedy miał wizję Instytutu i wiedział, jak powinien wyglądać jego kształt po wielu latach. Oto obszerne fragmenty artykułu Profesora pt.: „Nasze perspektywy”, wydrukowanego w Biuletynie Instytutu Leków w X rocznicę jego powstania (Biul. IL 1963, 10(1),3).
„Dziesiąta rocznica utworzenia Instytutu Leków jest okazją do oceny całości jego dorobku naukowego oraz podkreślenia roli, jaką odegrał w walce o zapewnienie choremu skutecznego leku. Rocznica ta stanowi również odpowiedni moment do zastanowienia się, w jakim kierunku Instytut powinien rozwijać swą dalszą działalność. Z perspektywy minionego dziesięciolecia śmiało można stwierdzić, że Instytut Leków był jednym z ważnych ogniw w gospodarce narodowej, zapewniających postępowy kierunek badaniom naukowym w zakresie jakości dopuszczonych do lecznictwa preparatów farmaceutycznych. Autorytatywnie pragnę stwierdzić, że jakość leków znajdujących się w obrocie wyraźnie się poprawiła, wielokrotnie – dzięki bezpośredniej interwencji zakładów Instytutu i wskazaniom udzielonym ośrodkom produkcyjnym oraz dzięki niedopuszczeniu do obrotu preparatów nasuwających zastrzeżenia. Dzięki dużej znajomości zagadnienia oraz poważnemu wysiłkowi wszystkich pracowników zostały wypracowane przez kierownictwo podstawy właściwego rozwoju Instytutu oparte na istotnych potrzebach lecznictwa. Ogrom pracy usługowej obejmującej konieczność badania leków nie zawsze odpowiadających stawianym im wymaganiom, brak metod badania, konieczność opracowania właściwych norm, sprawy szkolenia personelu własnego i zakładów produkcyjnych oraz ogromne ilości napływających analiz w ramach kontroli seryjnej, planowej kontroli, kontroli wyrywkowej, leków importowanych itd. przy niezwykle trudnych warunkach lokalowych – oto warunki, w jakich Instytut Leków nie mając w tym zakresie żadnych wzorców wypracowywał i rozwijał właściwą drogę swego rozwoju w minionym dziesięcioleciu.
Obecnie podbudowani własnym doświadczeniem oraz gruntowną znajomością zagadnień wchodzimy w nowy okres dziesięcioletniej działalności. Instytut Leków rozwinie pełną działalność naukową i usługową. Na szeroką skalę będą mogły być prowadzone prace koordynacyjne, wytyczające nowe kierunki badań, zostaną rozszerzone badania nad następowym, późniejszym szkodliwym działaniem leków, unormujemy problem klinicznych badań leków krajowych i zagranicznych, zajmiemy się pogłębieniem prac naukowych w zakresie leków promieniotwórczych, stopniowo przejmiemy kontrolę nad wszystkimi lekami produkcji krajowej, zorganizujemy własną pracownię badania jałowości leków i środków medycznych, zajmiemy się oceną niektórych opakowań oraz wpływem tworzyw sztucznych na substancje lecznicze, będziemy prowadzili prace nad zagadnieniem trwałości leków o różnych zestawieniach terapeutycznych, włączymy się w większym niż dotychczas stopniu do programu doszkalania podyplomowego w zakresie analizy i kontroli leków. Nadal będziemy koordynowali prace Komisji Farmakopei Polskiej, Komisji Leków oraz Międzyresortowej Komisji do spraw produkcji i zużycia leków.
W dalszym ciągu będziemy rozbudowywać działalność sekcji dokumentacji i informacji naukowej. Będą prowadzone prace nad podwyższeniem kwalifikacji naukowych i zdobywaniem wyższych stopni i tytułów naukowych przez pracowników Instytutu. W tematyce naukowej w szerszym niż dotychczas stopniu uwzględnimy opracowania najnowszych metod analitycznych w ramach problemów Polskiej Akademii Nauk i resortu zdrowia.
Niewątpliwie wyżej wymieniona problematyka nie obejmuje tych zagadnień, jakie często samo życie wysuwa na czoło, a opracowanie których niejednokrotnie wymaga szerokich i wnikliwych badań. Podany przeze mnie plan działalności Instytutu Leków na najbliższe dziesięciolecie obejmuje najistotniejsze problemy, które stopniowo w miarę posiadanych możliwości będą przez kierownictwo Instytutu Leków realizowane.”
Następne dziesięciolecie charakteryzuje się pewną stabilnością struktury organizacyjnej. Nie powstają tak szybko nowe jednostki, obserwuje się jednak przekształcanie i rozszerzanie już istniejących zakładów i działów w związku z rozszerzaniem zakresu prac. Pracownie zmieniają się w zakłady zatrudniające większą liczbę pracowników, inne już istniejące zakłady rozwijają się i powiększają. Przykładem takich przemian może być połączenie w roku 1968 dwóch pracowni: Kontroli Biologicznej i Kontroli Chemicznej Antybiotyków w jeden Zakład Antybiotyków pod kierownictwem mgr Ireny Dzierżyńskiej, dotychczasowej kierowniczki Pracowni Kontroli Biologicznej.
Są to także lata kształcenia kadry, uzyskiwania stopni naukowych. Młodzi magistrzy stają się doktorami, starsi robią habilitacje, a także uzyskują tytuł naukowy profesora. Wiele tematów naukowych dysertacji doktorskich i habilitacyjnych rodzi się w toku pracy bieżącej. Instytut w tych latach bierze żywy udział w badaniach naukowych wykonywanych w ramach centralnie planowanych problemów rządowych i resortowych. Niektóre tematy, a także problemy pracy kontrolnej, stają się inspiracją do rozwiązywania problemów i badań, które służyć będą w przyszłości formalnemu rozwojowi naukowemu pracowników.
Wielką zasługę w rozwoju naukowym kadry Instytutu ma pierwsza dyrekcja. Prof. Kubikowski popierał i pomagał w realizacji pojawiających się w tych latach możliwości nielicznych staży zagranicznych, otrzymywania stypendiów, udziału w zjazdach i kongresach. Wyjazdy i podróże początkowo ograniczone do krajów ościennych powoli zaczęły się zmieniać w dłuższe pobyty w renomowanych ośrodkach naukowych w Europie i Stanach Zjednoczonych. W końcu lat sześćdziesiątych mieliśmy stypendystów w Instytucie Pasteura w Paryżu, w ośrodkach uniwersyteckich w USA i innych.
Ludzie z tych wyjazdów wracali wzbogaceni wielorako, nie tylko poprzez wykonanie określonych prac badawczych, ale także poprzez nawiązanie kontaktów personalnych, zobaczenie innych krajów, poznanie innej kultury. To poszerzenie widzenia rzutowało potem pozytywnie na pracę w kraju, pomagało nie tylko rozwiązywać problemy bieżące, ale również pozwalało poznać życie na świecie.
Rozbudzały się ambicje osobiste, aby zdobywać stopnie naukowe. W Instytucie panowała dobra atmosfera do prowadzenia badań naukowych. Czasy w kraju były dalej trudne, ciągle nie było pieniędzy, Instytut miał bardzo trudne warunki lokalowe, walczył o nowoczesną aparaturę, ale ludzie mieli dużo zapału, aby poprzez pracę w Instytucie tworzyć również podstawy do wewnętrznego bogacenia własnego życia.
Pracujący od roku 1962 na stanowisku wicedyrektora prof. Bogusław Borkowski – a po odejściu prof. Kubikowskiego wieloletni dyrektor Instytutu Leków – walnie przyczynił się do stworzenia takiego klimatu. Pierwszą jego czynnością po przyjściu do Instytutu w roku 1962 były wizyty w zakładach i „wyszukiwanie” wśród personelu potencjalnych kandydatów na doktorów. W latach sześćdziesiątych doktoraty uzyskały 24 osoby. Prof. Borkowski był dobrym duchem tych prac. Potem działania te kontynuował prof. Andrzej Danysz, ale bardzo ważne były początki i stworzenie odpowiedniej atmosfery.
Był to czas startu na drodze naukowej wielu pracowników Instytutu. Droga ta miała potem swój ciąg dalszy. Część pracowników po doktoracie habilitowała się, a kilku uzyskało tytuł naukowy profesora. Są w Instytucie 3 osoby, które właśnie tu przeszły całą swoją drogę zawodową i naukowca, od absolwenta jeszcze przed dyplomem lub magistra do tytułu naukowego profesora (prof. Witold Wieniawski, prof. Wanda Parnowska i prof. Wiesław Kobyłecki). Kilka innych uzyskało doktoraty i habilitacje (doc. Teresa Kaniewska, doc. Julia Tyfczyńska, doc. Irena Wilczyńska-Wojtulewicz, doc. Jadwiga Tautt, doc. Krystyna Myszkowska, doc. Elżbieta Anuszewska).
Gdy w roku 1970 prof. Borkowski, po odejściu prof. Kubikowskiego na emeryturę, został dyrektorem Instytutu Leków, kontynuował swoje działania w zakresie podwyższania kwalifikacji pracowników. W latach siedemdziesiątych dalszych kilkanaście osób uzyskało stopień naukowy doktora.
Lata 1970-1980
Lata siedemdziesiąte to okres dyrektury prof. Bogusława Borkowskiego i równocześnie kontynuacja jego wizji Instytutu, którą utrwalał przez poprzednie 8 lat (od 1962 r.) na stanowisku wicedyrektora do spraw działalności podstawowej. Lata te, choć trudne ekonomicznie, charakteryzują się jednak rozwojem Instytutu; poszerzał się zarówno zakres prac kontrolnych, jak i badawczych oraz, co wspomniano wyżej, następował dalszy rozwój naukowy pracowników. Wtedy wreszcie otworzyły się możliwości stypendialne i szkoleniowe za granicą. Podpisywane w owym czasie przez Ministerstwo Zdrowia umowy naukowo-kulturalne z krajami Europy Zachodniej i USA zawierały różne propozycje szkoleniowe dla placówek naukowo-badawczych resortu zdrowia. Docierały one również do Instytutu Leków i wielu jego pracowników wyjeżdżało w tym czasie na dłuższe lub krótsze stypendia, Przyjeżdżali wzbogaceni o wiedzę, która podnosiła poziom i rozszerzała zakres pracy Instytutu, a równocześnie często stanowiła podstawę uzyskiwania nowych kwalifikacji i stopni naukowych. W latach siedemdziesiątych kilkanaście osób uzyskało stopień doktora. Kształciliśmy także osoby z innych krajów, np. w Zakładzie Farmakologii pod opieką i promotorstwem prof. Danysza uzyskały doktorat 2 osoby z Egiptu.
Wielu kierowników zakładów Instytutu uzyskało w tych latach stopień doktora habilitowanego. I tak 7 osób znalazło się w grupie samodzielnych pracowników nauki, jedna uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego (prof. Andrzej Danysz), jedna zwyczajnego (prof. Bogusław Borkowski). Niewątpliwie ta owocna dekada rozpoczęła się już w latach sześćdziesiątych, co jest wielką zasługą dwóch poprzednich dyrektorów: naczelnego – prof. Kubikowskiego, i wicedyrektora – prof. Borkowskiego. W dekadach lat następnych przyszło zbierać owoce poprzednich starań.
Pewne otwarcie na świat, jakie nastąpiło w omawianym okresie spowodowało także wyjazdy niektórych pracowników na stanowiska ekspertów w międzynarodowych organizacjach zajmujących się zagadnieniami zdrowia (prof. Witold Wieniawski – WHO w Genewie) lub na kontrakty merytoryczne w krajach pozaeuropejskich (dr Roman Danielak – Nigeria). W latach sześćdziesiątych zrealizowano tylko jeden taki wyjazd – doc. dr Jana Venuleta, kierownika Zakładu Farmakologii do Damaszku. Niewątpliwie sytuacje takie zwiększały prestiż Instytutu na zewnątrz. Powstały również sprzyjające okoliczności do czynnej pracy w międzynarodowych federacjach naukowych. Kontakty wtedy zawarte są aktualne do dziś i przyczyniły się do rozwoju pewnych działów pracy w Instytucie (np. członkowstwo i udział od 1970 roku w pracach Komisji Mikrobiologicznej Międzynarodowej Federacji Farmaceutycznej FIP prof. Wandy Parnowskiej).
Niezależnie od podróży Instytut tętnił w tych latach codzienną pracą i rozszerzał jej zakresy. Samodzielna Pracownia Badania Jałowości stała się Zakładem Mikrobiologii Farmaceutycznej z kierownikiem, doc. dr hab. Wandą Woźniak-Parnowską. Powstał także Ośrodek Badania Ubocznych Działań Leków, stając się początkiem obecnie istniejącego Centrum Farmakoepidemiologii. W zakresie zagadnień rejestracji Instytut rozwinął swoje działania organizacyjne w dziedzinie przedklinicznej i klinicznej oceny leków.
W tych latach różne dziedziny życia w kraju były centralnie sterowane. Dotyczyło to także nauki. Formułowano tematy i problemy resortowe i rządowe również w dziedzinie ochrony zdrowia. Instytut Leków włączał się w te badania zarówno w dziedzinie prac podstawowych, jak i stosowanych.
Głównym zagadnieniem były problemy wynikające z kontroli leków. Zwiększone wymagania w ocenie jakości leków powodowały opracowywanie nowych metod. W dziedzinie chemii rozwijała się analiza instrumentalna. W badaniach biologicznych opracowywano nowe testy bezpieczeństwa przy stosowaniu leków. Powstała także nowa specjalizacja z zakresu mikrobiologii: badania skażeń leków i ocena ich czystości mikrobiologicznej. W zakres badań mikrobiologicznych poza lekami weszły środki dezynfekcyjne, konserwujące oraz ocena ich działania przeciwbakteryjnego. Prace były prowadzone w ścisłym powiązaniu z zespołami międzynarodowymi, zajmującymi się tymi problemami, np. Międzynarodową Federacją Farmaceutyczną – FIP.
Rozszerzył się także zakres analizy materiałów medycznych obejmując ocenę nowszych materiałów z tworzyw sztucznych oraz materiały stomatologiczne. Zakład brał udział w badaniach w ramach Centralnego Programu Rozwojowego zajmując się problematyką metod oceny wyrobów przeznaczonych do pozostawiania w kontakcie z tkankami organizmu. Podobnie też rozwinął się zakres pracy Zakładu Leków Izotopowych w ocenie jakości radiofarmaceutyków stosowanych w polskim lecznictwie, co umożliwiło włączenie się w program rządowy: „Zwalczanie chorób nowotworowych”.
Zasięg tematów prac Instytutu zmienił się także znacznie w zakresie witamin. Wprowadzona w roku 1972 technika badań in vitro metodą hodowli tkankowych umożliwiła prowadzenie badań leków na poziomie komórkowym. Inicjatorką tych prac była prof. Jadwiga Koziorowska, od 1972 roku kierownik Zakładu Witamin. Technika ta pozwoliła na podjęcie badań nad udziałem witamin w procesie nowotworowym oraz badań nad mutagennością niektórych leków. Prace te zostały również włączone do programu rządowego: „Zwalczanie chorób nowotworowych” i zaowocowały dużą liczbą doktoratów pracowników Zakładu Witamin.
W opracowywanie problemów rządowych i resortowych włączony był szeroko Zakład Farmakologii. Prace zorganizowane w latach siedemdziesiątych przez ówczesnego kierownika Zakładu, prof. Andrzeja Danysza, kontynuowane były z powodzeniem w następnej dekadzie, gdy prof. Danysz był dyrektorem Instytutu. Były to problemy mechanizmów działania i losów leków w ustroju, a także związane ściśle z zagadnieniami kontroli problemy ubocznych i niepożądanych działań leków. Badania te znalazły się jako udział Instytutu w problemach rządowych: „Zwalczanie chorób nowotworowych” i „Zapobieganie i zwalczanie chorób krążenia”. W badaniach mechanizmu leków szczególnie interesujące wyniki Zakład miał w zakresie badań transportu membranowego leków i celowanej farmakoterapii.
Z nowych, interesujących problemów naukowo-badawczych w dziedzinie biologii należy jeszcze wymienić rozpoczęte w tym czasie i potem kontynuowane prace Zakładu Antybiotyków z zakresu mechanizmu plazmidowej oporności antybiotyków (prac zainicjowanych przez kierownika zakładu, prof. Wawrzyńca Chojnowskiego), a także rozwijanie problemów związanych z lekiem roślinnym w Zakładzie Leków Galenowych.
Lata siedemdziesiąte w Instytucie Leków były trudne ekonomicznie, ale mimo to charakteryzowały się dalszym rozwojem Instytutu i jego pracowników. Tworzyło się nowe oblicze Instytutu w momencie, kiedy jego zręby stały się już mocną podstawą dla rozszerzanej ciągle działalności, następował rozwój naukowy personelu i początki kontaktów ze światem. Czas ten zaowocował wieloma publikacjami naukowymi, w tym także edycjami książkowymi.
Lata 1980-1990
W latach 1981-1982 dyrektorem Instytutu Leków został po odejściu prof. Borkowskiego, prof. dr hab. Edmund Szyszko. Wywodził się z naszego grona, był wieloletnim kierownikiem Zakładu Chemii Analitycznej. Z wykształcenia farmaceuta, nosił w sobie piękne tradycje rodzinne tego zawodu.
Prof. Szyszko, świetny chemik, szczególnie specjalizował się w polarografii. Wieloletnie kierowanie Zakładem Chemii Analitycznej Instytutu Leków zaowocowało rozwojem metod instrumentalnych, wykorzystywanych w analizie leków, i wysokim poziomem wykonywanych w Zakładzie badań. Naturalne wydawało się powierzenie mu w roku 1981 stanowiska dyrektora Instytutu Leków. Niestety nie dana mu była praca na tym miejscu i realizowanie celów j i działań Instytutu. Już w rok później nieuleczalna choroba zabrała go przedwcześnie z naszego grona. Jego miejsce w roku 1984 zajął prof. dr hab. Andrzej Danysz.
Lata osiemdziesiąte, obejmujące w większości okres jego dyrektury (1984-1991), to czas szczególnie trudny dla kraju, czas stanu wojennego i lata kryzysu bezpośrednio po jego zniesieniu. Oczywiste jest, że był to również czas niełatwy dla Instytutu Leków, bo ograniczany różnymi obiektywnymi czynnikami. Mimo to w tym okresie Instytut miał wiele osiągnięć, zarówno w zakresie działalności kontrolnej, jak i naukowej. W tym czasie wprowadzono zmiany organizacyjne. Prof. Danysz powołał dwóch wicedyrektorów: do spraw działalności naukowej (prof. Witold Wieniawski) i kontroli jakości leków (prof. Wanda Parnowska). Wicedyrektorem do spraw administracyjnych był Wojciech Motylewski. Podział ten miał na celu poza innymi podniesienie znaczenia prac kontrolnych w Instytucie zarówno od strony społecznej, jak merytorycznej. Wyodrębnienie tych zagadnień inspirowało do przeprowadzenia analiz, a potem syntezy wyników badań ocenianych środków farmaceutycznych. To w tym czasie co roku zaczęła się ukazywać opracowywana przez Dział Kontroli Jakości, publikowana w Biuletynie Instytutu Leków i referowana na Radach Naukowych, analiza merytoryczna jakości leków stosowanych w polskim lecznictwie wraz z informacją o najczęstszych powodach dyskwalifikacji różnych grup preparatów. Materiały te stawały się często inspiracją do kontaktów z producentami, zmian w procesie wytwarzania. Niektóre dane służyły też do formułowania prac naukowo-badawczych wykonywanych w Instytucie, a także we współpracy z zainteresowanymi instytucjami z zewnątrz. Analizy merytoryczne jakości leków były przesyłane do ministerstwa zdrowia i mogły służyć jako wartościowe informacje dla osób odpowiedzialnych za sprawy lecznictwa. Taka działalność niewątpliwie przyczyniała się do umocnienia autorytetu merytorycznego jednostki odpowiedzialnej za jakość leków stosowanych w polskim lecznictwie.
Mimo bardzo trudnych warunków ekonomicznych panujących w kraju Instytut wzbogacił się w bardzo drogą i nowoczesną aparaturę (np. do chromatografii gazowej, HPLC), co dawało możliwość rozwijania nowoczesnych technik z zakresu analizy instrumentalnej i wykonywania precyzyjnych analiz chemicznych leków, zgodnie z najwyższymi aktualnymi wymogami światowymi.
Na poziom prac kontrolnych w latach osiemdziesiątych miał wpływ rozwój technik badawczych w zakresie oceny skuteczności działania leków oraz wprowadzanie parametrów dotyczących bezpieczeństwa ich stosowania (ocena różnych niepożądanych lub niedopuszczalnych działań ubocznych). Równocześnie wszystkie te prace podwyższały kwalifikacje i kompetencje personelu Instytutu, który stawał się wysoko wyspecjalizowanym zespołem. To w tym czasie w Instytucie mieściły się dwa Krajowe Zespoły Specjalistyczne: Krajowy Zespół Specjalistyczny ds. Farmacji i Zespół ds. Farmakologii Klinicznej i Racjonalizacji Farmakoterapii. Kierownikami ich byli pracownicy Instytutu.
Równie żywo rozwijała się w tym czasie działalność naukowo-badawcza. Prof. Danysz, z wykształcenia lekarz medycyny i mający z tym środowiskiem, co oczywiste, żywe kontakty naukowe, przybliżył problemy pracy Instytutu Leków środowisku medycznemu, a farmaceutów pracujących w Instytucie zainteresował problemami badawczymi o profilu medycznym. Ta forma pewnej integracji zaowocowała kontynuacją udziału Instytutu w badaniach objętych programami rządowymi: „Zwalczanie chorób nowotworowych” (temat: „Metody oceny leków przeciwnowotworowych”) i „Zapobieganie i zwalczanie chorób układu krążenia”. Instytut Leków nie bał się także podejmowania tematów kontrowersyjnych. W tych latach prowadzone były prace dotyczące oceny działania preparatu torfowego. W badaniach doświadczalnych wykonywanych we współpracy z innymi placówkami naukowymi w kraju (np. z Instytutem Gruźlicy) wykazano jego pewne działania biologiczne i określono preparat jako nieswoisty biostymulator układu immunologicznego. Preparat torfowy w niedługim czasie został zarejestrowany jako lek w 2 postaciach: doustnej i do zewnętrznego stosowania.
W latach osiemdziesiątych w powiązaniu z programem dotyczącym chorób układu krążenia Instytut prowadził temat kierunkowy: „Leki kardiologiczne” i organizował liczne konferencje na tematy interesujące zarówno środowisko medyczne, jak i farmaceutyczne.
Podobnie jak w poprzednich okresach działalności głównym tematem prac było konieczne z punktu widzenia kontroli opracowanie i unowocześnienie metod analitycznych (chemicznych i biologicznych) służących ocenie leku, prowadzonej na właściwym, wysokim poziomie. W roku 1986 Pracownia Fizykochemiczna została przekształcona w Zakład Analizy Fizykochemicznej. Kierownikiem Zakładu została doc. dr hab. Irena Wilczyńska-Wojtulewicz, dotychczasowy kierownik pracowni. Rozwijane były szerzej niż przedtem badania dotyczące bezpieczeństwa stosowania leków, a także mechanizmów ich działania. Przykładem mogą być prowadzone badania biofarmaceutyczne, interakcji leków, ogólnie losów leków w ustroju z uwzględnieniem ich farmakokinetyki i dostępności biologicznej. Interesowano się także wpływem leków na zmienione chorobowo czynności ustroju i kontynuowano rozpoczęte wcześniej w Zakładzie Leków Witaminowych badania mutagenności leków. Nie mając zaplecza klinicznego Instytut Leków współpracował z klinikami Akademii Medycznych w wielu miastach oraz w Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego.
W omawianym okresie Instytut i jego pracownicy uczestniczyli w wielu konferencjach i zjazdach w kraju i za granicą. Oczywiste jest, że sytuacja ta wpływała na osobisty rozwój naukowy personelu Instytutu. Tytuł naukowy profesora zdobyło 6 pracowników ponadto kilka osób uzyskało stopień doktora habilitowanego oraz stopień doktora. Prace doświadczalne publikowano w czasopismach krajowych i zagranicznych, poglądowe ukazywały się głównie w kraju. Pojawiały się również publikacje książkowe, podręczniki, monografie. Instytut Leków, jak w poprzednich okresach, uczestniczył żywo w pracach Farmakopei Polskiej i przygotowywał specjalistyczne monografie.
Nie zaniedbywano także działalności szkoleniowej i edukacyjnej. W Instytucie odbywały się szkolenia w ramach specjalizacji podyplomowych, pracownicy Instytutu prowadzili wykłady w Centrum Szkolenia Podyplomowego i w innych ośrodkach. Profesor Danysz rozwijał działalność popularyzatorską i pedagogiczną. W tym czasie ukazała się jego praca: „Kierowco, uważaj na leki” oraz podręcznik farmakologii przeznaczony dla szkolnictwa średniego, który miał 11 wydań. Jest to wprawdzie osobisty dorobek prof. Danysza, jednak sukcesy te wpływały również pośrednio na wizerunek Instytutu, którego był dyrektorem.
Trzeba pamiętać, że lata osiemdziesiąte w kraju były wyjątkowo ciężkie, to przecież czas stanu wojennego i głębokiego kryzysu okresu bezpośrednio po nim. Trudno było żyć, trudno pracować. Mimo to w takim właśnie czasie Instytut Leków zanotował na swoim koncie wiele pozytywów i osiągnięć. Może praca stanowiła wtedy antidotum na otaczającą rzeczywistość, może chciało się żyć „robiąc swoje” mimo wszystko, jak w znanej piosence Wojciecha Młynarskiego, która powstała przecież właśnie w tamtych latach.
Lata 1990-2000
W latach dziewięćdziesiątych w historii naszego kraju zaszły głębokie transformacje ustrojowe, społeczne i ekonomiczne, które wpłynęły na życie kraju we wszystkich dziedzinach. Oczywiste jest, że również duże zmiany zaszły w modelu pracy Instytutu Leków. Zmiany te dyktowały potrzeby życia oraz zwiększone wymogi oceny jakości leków. Były wyrazem naszego otwarcia na świat, naszej chęci dorównania analogicznym jednostkom działającym w rozwiniętych krajach Europy i USA.
W tych latach Instytut Leków znalazł się w innej, korzystniejszej sytuacji finansowej, realizacja wielu pomysłów okazała się możliwa. Instytut zmienił swoje oblicze zewnętrzne. Laboratoria i biura stały się bardziej nowoczesne, wyposażono je w inne meble, oświetlenie, w urządzenia poprawiające warunki pracy (np. klimatyzacja). Instytut został skomputeryzowany. Zorganizowano również wyposażoną w nowoczesne aparaty pracownię kserograficzną. Publikujemy w tych latach wiele naszych prac w czasopismach zagranicznych o wysokim „impact factor”. Inaczej zaczęła wyglądać nasza korespondencja, pisma z wynikami badań, koperty wysyłane w kraju i za granicę, zawsze z logo Instytutu. Szata zewnętrzna naszej pracy miała swoje potwierdzenie w pracy wykonywanej w zakładach doświadczalnych z użyciem nowoczesnej, często unikalnej aparatury wykorzystywanej w badaniach kontrolnych i naukowych; rozwijano nowe techniki badawcze.
W latach dziewięćdziesiątych rozszerzył się nasz kontakt z krajem i ze światem. Pracownicy Instytutu częściej niż dawniej wyjeżdżają na kongresy i sympozja krajowe i zagraniczne, referują swoje prace i mają okazję do skonfrontowania ich wyników z tym, co dzieje się gdzie indziej. Kontynuuje się również wyjazdy szkoleniowe, stypendialne, tworzy warunki do uzyskiwania stopni i tytułów naukowych. W tych latach wiele osób uzyskało stopień doktora, 3 osoby się habilitowały, 2 osoby zostały profesorami. Niektóre zakłady doświadczalne Instytutu zaczęły współpracować naukowo z renomowanymi ośrodkami zagranicznymi, nawiązano także lub kontynuowano współpracę z instytucjami międzynarodowymi zajmującymi się zagadnieniami leków i lecznictwa, np. z WHO, Komisją Unii Europejskiej, Międzynarodową Federacją Farmaceutyczną (FIP) i innymi.
W latach dziewięćdziesiątych kontynuowano, a w niektórych zakresach rozszerzono, kontakty i współpracę w kraju. Kontynuacja była naturalną konsekwencją obowiązków i działalności statutowej, zmieniona sytuacja w kraju powodowała jednak jej rozwój i zacieśnianie współpracy. Przykładem mogą być żywe kontakty Instytutu z polskim przemysłem farmaceutycznym. Rozwój zagadnień GMP (Good Manufacturing Practice – zasady dobrej produkcji) spowodował włączenie się Instytutu w opracowywanie tych problemów w kraju. Dobra jakość leku, nad którą czuwa Instytut, obligowała do włączenia się w problemy organizacji jego właściwej produkcji. Wiadomo, że jedno jest konsekwencją drugiego. Instytut prowadził akcje szkoleniowe dla pracowników przemysłu farmaceutycznego, wykłady i zajęcia praktyczne. Patronował tym pracom wicedyrektor Instytutu, prof. dr hab. Zbigniew Fijałek. W Biuletynie Instytutu Leków ukazały się zasady prawidłowego wytwarzania leków, opracowane na podstawie materiałów zagranicznych. Została utworzona nowa jednostka organizacyjna w Instytucie zajmująca się tymi sprawami (Biuro Oceny Systemów Jakości). Można powiedzieć, że Instytut stał się czymś w rodzaju jednostki referencyjnej w tej dziedzinie. Wyrazem tego mogą być organizowane krajowe konferencje z licznym udziałem zainteresowanych przedstawicieli krajowych zakładów farmaceutycznych oraz przeprowadzanie przez naszych audytorów kontroli i wydawanie opinii w zakresie stosowania zasad GMP, opinii respektowanych przez Ministerstwo Zdrowia. Na ich podstawie Ministerstwo Zdrowia wydaje koncesje na produkcję oraz certyfikaty GMP. Kierownikiem Biura Oceny Systemów Jakości została pracownica Instytutu Leków, dr Urszula Krawczyk. W maju 2000 roku w wyniku rozwoju tych zagadnień został powołany dział zajmujący się sprawami zapewnienia jakości pracy w Instytucie. Kierownikiem działu została dr Joanna Gwiazda, dotychczasowy pracownik Biura Oceny Systemów Jakości.
W omawianych latach dziewięćdziesiątych, latach dyrektury prof. Aleksandra Pawła Mazurka, zostało utworzone w Instytucie Leków Biuro Rejestracji Środków Farmaceutycznych i Materiałów Medycznych, jako odrębny duży dział zajmujący się organizacyjnie w całości tymi zagadnieniami. W Instytucie działa też Komisja Rejestracji, której przewodniczącym został dyrektor Instytutu, prof. Mazurek.
Biuro zatrudnia obecnie ponad 70 osób i zajmuje się organizacją procesu rejestracyjnego według obowiązującego, opracowanego modelu. Ocena merytoryczna dostarczonej dokumentacji dokonywana jest w zakładach doświadczalnych Instytutu, gdzie wykonywane są również badania doświadczalne rejestrowanych leków i materiałów medycznych. Po badaniach w zakładach Instytutu Biuro Rejestracji przygotowuje materiały do dalszych etapów procesu rejestracyjnego. Biuro opracowuje także materiały informacyjne na temat procesu rejestracji i prowadzi wykazy zarejestrowanych produktów. Prace Biura Rejestracji obejmują również współpracę międzynarodową z WHO. Wdrażany jest program komputerowy SIAMED dotyczący rejestracji leków, a pracownicy biura współdziałają z firmą IMS International przy opracowaniu polskiego modelu rejestracji leków na bazie danych europejskich przepisów IDRAC.
W omawianych latach dziewięćdziesiątych powstały także w Instytucie Leków inne, nowe jednostki organizacyjne o charakterze doświadczalnym. Powstanie ich podyktowane było potrzebami życia, wzrastającymi wymaganiami w zakresie kontroli jakości leków oraz procesów ich rejestracji. Należało rozwijać badania nie znane w poprzednich dziesięcioleciach, a obecnie wymagane w standardach jakości zarówno w procesie rejestracyjnym, jak i w rutynowej kontroli. To powodowało z kolei konieczność rozwoju pewnych kierunków badań naukowych służących kontroli jakości leków. Badania te często musiały być wykonywane z użyciem nowoczesnej aparatury, która w tych latach dziewięćdziesiątych znalazła się w Instytucie.
Powołana została więc do życia Samodzielna Pracownia Cytometrii Przepływowej, gdzie za pomocą specjalnej techniki wykonuje się z użyciem tej metodyki badania cytotoksyczności substancji farmakologicznie czynnych. W badaniach naukowych przeprowadzane są, przy użyciu najnowocześniejszych metod, analizy oddziaływania leków na cykl wybranych linii komórkowych in vitro w warunkach hodowli tkankowych. Opracowywane są też standardowe metody badania aktywności cytostatyków. Działalność naukowa tej pracowni związana jest z biologią komórki nowotworowej i prowadzona jest we współpracy z wyspecjalizowanymi w tej dziedzinie placówkami w kraju i za granicą (np. Cancer Research Institute w Nowym Jorku, Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN, Centrum Onkologii i innymi). Kierownikiem pracowni jest dr Janusz Skierski.
Drugą jednostką powstałą w latach dziewięćdziesiątych jest Samodzielna Pracownia Spektroskopii Jądrowego Rezonansu Magnetycznego (NMR). Pracownia ta opracowuje wzorcowe widma NMR dla leków krajowych, a także prowadzi badania mające na celu wprowadzenie do Farmakopei Polskiej atestów NMR. Badania te wykorzystywane są w procesach rejestracji leków, w których normach znajdują się takie wymogi. W kontroli rutynowej bada się z użyciem tych metod zgodność składu, czystość izomeryczną i enoancjometryczną składników w porównaniu z wzorcem, a także wykonuje się widma NMR dla potrzeb kontroli bieżącej. Kierownikiem pracowni został prof. Lech Kozerski.
W działalności naukowej przeprowadza się w tej pracowni badania strukturalne preparatów kontrolowanych przez Instytut Leków. Jest to pracownia współpracująca z innymi jednostkami naukowymi w Instytucie (np. z Pracownią Metod Teoretycznych i Obliczeń) i na zewnątrz (IChO PAN), wykonująca badania podstawowe z dziedziny fizykochemii, których wyniki wpływają niejednokrotnie na podnoszenie poziomu kontroli jakości leków.
Podobną rolę spełnia Pracownia Spektrometrii Masowej (MS). Prace wykonywane tutaj służą do oceny rejestracyjnej leków, a także do kontroli rutynowej w zakresie badań czystości i tożsamości struktury, zwłaszcza związków organicznych. Działalność naukowo-badawcza tej pracowni obejmuje badania strukturalne próbek leków izolowanych lub syntetyzowanych w Instytucie lub dostarczanych z zewnątrz. Opracowuje się także metodyki otrzymywania widm masowych przy zastosowaniu różnych technik jonizacji. Pracownia współpracuje z Instytutem Chemii Przemysłowej i Instytutem Farmaceutycznym.
Z wyżej opisanymi jednostkami współpracuje Pracownia Metod Teoretycznych i Obliczeń, będąca pod osobistą opieką prof. A. P. Mazurka. W swej pracy wykorzystuje ona techniki komputerowe. Należy zaznaczyć, że to w latach dziewięćdziesiątych Instytut Leków wprowadził do pracy wszystkich swoich jednostek komputery, wykorzystując je do codziennej pracy, rutynowej i administracyjnej. W Instytucie jest ponad 100 komputerów i trudno sobie obecnie wyobrazić pracę bez ich stałego użytkowania. Pracownia Metod Teoretycznych i Obliczeń zapewnia prawidłowe działanie systemu komputerowego w Instytucie oraz upowszechnia i wdraża nowoczesne technologie komputerowe i nowoczesne oprogramowania. Ponadto równolegle prowadzi prace naukowe w zakresie modelowania molekularnego oraz prace podstawowe obejmujące badania strukturalne i oddziaływania międzycząsteczkowego. Wiele badań prowadzonych jest we współpracy międzynarodowej (np. Department of Physiology i Bio-physics, Mount Sinoi School of Medicine of the City University of New York, USA).
W latach dziewięćdziesiątych powstała w Instytucie Leków jeszcze jedna jednostka merytoryczno-organizacyjna, która działa zarówno dla Instytutu, jak i pełni zadania zewnętrzne. Jest to Centrum Farmakoepidemiologii, w którego skład weszły poprzednio istniejące jednostki: Ośrodek Monitorowania Niepożądanych Działań Leków, Ośrodek Informacji o Lekach i Centralna Ewidencja Badań Klinicznych. Prace Centrum powiązane są z innymi jednostkami, w których prowadzone są badania kontrolne i naukowe związane z profilem ich pracy. Poza sprawami wymienionymi w nazwach jednostek należy wymienić jeszcze problemy prawidłowej farmakoterapii, badania konsumpcji leków oraz kontrolę zgodności badań klinicznych z zasadami GCP (Good Clinilcal Practice). Kierownikiem Centrum jest prof. dr hab. Andrzej Czarnecki.
Centrum Farmakoepidemiologii w swojej działalności jest pomostem łączącym zagadnienia farmaceutyczne z medycznymi. Prace Centrum pozwalają spojrzeć z lotu ptaka na różne problemy lecznictwa interesujące zarówno lekarzy, jak i farmaceutów. I obydwie te grupy zawodowe korzystają z pracy tego ośrodka. W Instytucie prace Centrum służą przede wszystkim procedurze rejestracji leków, na zewnątrz Centrum współpracuje z krajowymi ośrodkami o podobnej działalności. Ważne jest, że prace Centrum prowadzone są w ścisłym powiązaniu z instytucjami zagranicznymi. Wśród nich należy wymienić WHO Uppsala Monitoring Centre w Szwecji, WHO Euro Copenhagen, Agencję Kontroli Leków i inne.
Bardzo istotne są materiały zbierane w Centrum i wyniki badań tworzą bazę, z której korzystają w kraju wszyscy, którym takie dane są potrzebne. Centrum opracowuje materiały, które są publikowane w powszechnie dostępnych edycjach książkowych, np. Przewodnik Farmakoterapii czy Receptariusz Lecznictwa Otwartego. Wiele prac ma charakter teoretyczno-doświadczalnych i wykonywane jest we współpracy z zakładami eksperymentalnymi Instytutu. Centrum Farmakoepidemiologii jest dobrym przykładem jednostki naukowej, której teoretyczna działalność jest wykorzystywana nie tylko do powiększenia stanu wiedzy w badanych przez ośrodek dziedzinach, ale służy praktycznie na zewnątrz przez dostarczanie informacji, a wewnątrz odgrywa ważną rolę w ocenie i ochronie jakości leków w procesach ich rejestracji.
Refleksje końcowe
W rozważaniach nad dziejami Instytutu Leków doszliśmy do dnia dzisiejszego. Wiemy, że życie i bieg wydarzeń dostarczy w przyszłości do historii Instytutu nowych materiałów. Niezależnie od tego, czy proces ten będzie się dokonywał pod aktualną czy inną nazwą, istota tej pracy się nie zmieni. Bowiem kontrola nad skutecznością i bezpieczeństwem stosowania leków w Polsce musi być kontynuowana w imię ochrony zdrowia, a wykonywane badania naukowe w tej dziedzinie będą zapewniać odpowiedni poziom tej oceny i rozwijać wiedzę w zakresie nauk farmaceutycznych i medycznych.
Pół wieku to czas aktywności zawodowej niejednego pokolenia. Na początku uczyliśmy się nowego zawodu, w latach późniejszych, w odpowiedzi na potrzeby życia i wymagania nauki w tej dziedzinie, rozwinęliśmy prace naukowo-badawcze służące zarówno podstawowemu poszerzeniu wiedzy, jak i celom praktycznym. W działaniach edukacyjnych na różnym poziomie nauczania i szkoleń wiedzę naszą przekazywaliśmy młodszym, wchodzącym w życie zawodowe farmaceutom i lekarzom. Działaliśmy w przeświadczeniu, że nauka poza dawaniem świadectwa prawdzie powinna być zawsze związana z edukacją, zostawiając trwały ślad w umysłach młodszych pokoleń.
Nawiązywaliśmy też współpracę w kraju i za granicą, promując polskie osiągnięcia w dziedzinie badań nad lekiem i stając się cząstką licznej grupy ludzi, którzy swoje pasje i dokonania pomieścili właśnie w tej dziedzinie nauki.
W czasie 50 lat istnienia Instytutu Leków pracowało w nim wiele ponad 1000 osób. Każda z nich pozostawała w laboratoriach, biurach, bibliotece cząstkę siebie. Każda dołożyła cegiełkę do budowy całości, miała w niej swój udział. Równocześnie ta praca przenikała do sfery życia prywatnego pracowników, realizowali oni własne ambicje i zaspokajali ciekawość świata, powiększali zakres wiedzy i umiejętności. W codziennym dniu zawiązywały się przyjaźnie, czasem silniejsze uczucia łączyły ludzi na wspólnej drodze życia. W ciągu tych lat pracowali tu ojcowie i matki, a potem ich dzieci.
Upłynęło 50 lat, pół wieku. To niesłychane, jak szybko minęły te lata, jak upłynęła młodość jednych, jak wyrosła grupa seniorów, jak przyszli nowi, młodzi, którzy zajmują miejsca tamtych, pierwszych.
Krzepiąca jest świadomość, w jakim stopniu historia Instytutu Leków jest fragmentem historii naszego kraju w II połowie XX wieku. Historia ta wkroczy w wiek XXI, będzie toczyć się dalej, a życie dopisze do niej nowe karty.
Parnowska W.
Instytut Leków 1951-2001. Dzieje – ludzie – dokonania.
Warszawa 2001, Instytut Leków, s.13-31
JAK SIĘ Z NAMI SKONTAKTOWAĆ?
Narodowy Instytut Leków
ul. Chełmska 30/34
00-725 Warszawa
NIP 521-32-12-384
Biuro Dyrektora
tel.: 22 85 14 369
tel.: 22 85 14 496
fax: 22 84 10 652